Yokluk içinde bir aileden gelen milli gururumuz Aziz Sancar ,2015 senesinde Nobel Kimya Ödülü’nü kazanarak göğsümüzü kabartmıştı. Üstelik dünyanın en prestijli bu bilim ödülünü de ulu önder Atatürk’e ithaf etmişti. Peki Aziz Sancar kimdir? Sizin için bir araya getirdik…
Aziz Sancar kimdir, aslen nerelidir, kaç yaşındadır?
Aziz Sancar, 8 Eylül 1946, Savur, Türk akademisyen, biyokimyager, moleküler biyolog ve bilim insanı.
1946’da Mardin’in Savur beldesinde, orta gelirli çiftçi ailesinin sekiz çocuğundan yedincisi olarak dünyaya gözlerini açtı. İlk, orta ve lise eğitimini Mardin’de bitirdi. Lise senelerında futbolla ilgilendi fakat son sınıfta futbolcu olmaktan vazgeçerek yüksek öğrenimine devam etmek üzere İstanbul’a gitti.
1963 senesinde girdiği İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’den 1969 senesinde birincilikle mezun oldu. İki yıl Savur’da bir sağlık ocağında hekimlik yaptıktan sonra bir NATO-TÜBİTAK bursu ile önce Johns Hopkins Üniversitesi, ardından Dallas Teksas Üniversitesi’ne gitti.Dallas’ta üniversitenin moleküler biyoloji programına ve Caude Rupert’ın laboratuvarına katıldı.
Bu laboratuvarda Sancar, danışmanı Claud Rupert ile fotoliyaz olarak adlandırılan bir geni kolonlamış ve genetik mühendisliği ile bakterilerde çok yüksek oranlarda çoğaltmıştır.Bu genin kodladığı enzim, ultraviyole ışıkları ile haraplanan DNA’nın onarımını yapar. Bu buluş Dr. Sancar’ın önce yüksek lisans, ardından doktora derecesi (1977) almasını sağladı.
Sancar, 1977-1982 senelerı içinde Yale Üniversitesi Tıp Fakültesi’nde çalıştı. Bu zamanda fotoliyaz enzimi çalışmalarına ara verip nükleotid kesim onarımı incelemeleri başladı.DNA onarımı dalında doçentlik tezini bitirdi. 1997 senesinden bu yana incelemelerinı Biyokimya ve biyofizik alanında yaptığı çalışmalarla tanınan Amerika Birleşik Devletleri North Carolina-Chapel Hill’de North Carolina Üniversitesi Biyokimya ve Biyofizik Bölümü’nde Sarah Graham Kenan Profesörü olarak sürdürmektedir.
DNA onarımı, hücre dizilimi, kanser nasıl tedavi edileceği ve biyolojik saat üzerinde çalışmalarını sürdüren Sancar, 415 bilimsel makale ve 33 kitap paylaşımı yaptı. Sancar kanser nasıl tedavi edileceğinde sirkadiyen saat kullanılmasıyla ödüller almıştır.. 2001 senesinde Amerikan Kimya Cemiyeti aracılığıyla verilen Kuzey Carolina Seçkin Kimyager Ödülü’nü almaya hak kazanan Sancar, 2005 senesinde bilim dünyasının en prestijli üyelikleri içinde bulunan ABD Ulusal Bilimler Akademisi’ne seçilerek bu akademiye seçilen ilk Amerikalı Türk oldu. Bu ödülü aldıktan sonra, ABD’de okuyan Türk öğrencilerine yardım etmek ve Türk-Amerikan ilişkilerini geliştirmek maksadıyla eşiyle birlikte Aziz&Gwen Sancar Vakfı’nı kurarak ABD’nin Kuzey Carolina eyaletinde “Carolina Türk Evi” isimli bir öğrenci misafirhanesi açtı. 2006 senesinde Türkiye Bilimler Akademisi’ne asli üye olarak seçildi.
Sancar, DNA’nın onarılması ile alakalı yaptığı çalışmalardan dolayı Amerikalı Paul Modrich ve İsveçli Tomas Lindahl ile birlikte 2015 Nobel Kimya Ödülü’ne layık görüldü. Bu üç araştırmacı 30 yıldan uzun süre birbirlerinden bağımsız olarak ve büyük miktarda bakteri hücrelerinde çalışmaktadır.Sancar nükleotid kesim onarımı alanında buluşlar yapmış, Tomas Lindahl ve Paul Modrich ise diğer DNA onarımı mekanizmaları olan bazı kesim onarımı ve yanlış eşleşme onarımını keşfetmişlerdir. Aydınlattıkları temel mekanizmalar ardından insanlar dahil olmak üzere kompleks organizmalarda da gösterilmiştir.
Misal verilecek olursa, nükleotid kesim onarımı bozuklukları ile deri kanserleri içinde doğrudan nedensel ilişki bulunmuştur. Sancar’a, İsveç Kraliyet Bilimler Akademisi aracılığıyla verilen Nobel Kimya Ödülü Alfred Nobel’in ölüm yıldönümü olan 10 Aralık’ta tertip edilen merasimde verildi.Ödül, İsveç Kralı XVI. Carl Gustaf aracılığıyla takdim edildi. Sancar “beni ödüle götüren Atatürk’ün ve Türkiye Cumhuriyetinin yaptığı eğitim devrimidir. Dolayısıyla bu ödülün sahibi Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti’ni temsil eden Anıtkabir Müzesi’dir” diyerek Nobel Ödülü ile madalya ve sertifikasını Anıtkabir’e teslim etmiştir. Ödül, Anıtkabir’deki Atatürk ve Kurtuluş Savaşı Müzesi’nde kendisine ayrılan özel alanda sergilenmektedir.
Aziz Sancar’ın geliştirip adını koyduğu “maxicell” tekniği ile buluşunu yapıp adını koyduğu “excinuclease/excision nuclease” enzimi terimleri Oxford Biyokimya ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü’ne girmiştir.
Aziz Sancar Özel yaşamı
Türkiye ve Amerika Birleşik Devletleri çifte vatandaşlığa sahiptir. Biyokimya profesörü Gwen Boles Sancar ile evlidir.
Aziz Sancar Ödülleri ve başarıları
- ABD Ulusal Bilim Vakfı (National Science Foundation) Genç Araştırmacı Ödülü (1984)
- Amerikan Fotobiyoloji Derneği (American Society for Photobiology) Ödülü (1990)
- ABD Ulusal Sağlık Enstitüsü (National Institutes of Health) Ödülü (1995)
- TÜBİTAK Bilim Ödülü (1997)
- ABD Fen ve Sosyal Bilimler Akademisi (American Academy of Arts and Sciences) Ödülü (2004)
- ABD Ulusal Bilimler Akademisi üyesi (2005)
- TÜBA (Türkiye Bilimler Akademisi) üyesi (2006)
- Vehbi Koç Ödülü (2007)
- Nobel Kimya Ödülü (2015)
AZİZ SANCAR’IN BİLİME KATTIĞI BAZI DEĞERLER
Maxicell Yöntemini Geliştirmesi
Bakteriler kromozomlarından ayrı olarak plazmid denen daha ufak halkasal DNA molekülleri içerebilir. Plazmidler moleküler biyolojide mühim bir araç olarak kullanılagelmiştir.
Aziz Sancar bakteri hücresi içindeki kromozomun UV ışınlarının etkisiyle yok edilip plazmidin sağlam ve tek başına hücre içinde bırakıldığı Maxicell yöntemini geliştirdi. Böylelikle, örneğin plazmide aktarılan genler ve bunların protein ürünleri bakterinin kendi genleri ve proteinleri araya karışmadan incelenebiliyor. Aziz Sancar bu yöntemi aslında DNA onarımında görevli enzimleri saflaştırmak için geliştirmiş fakat yöntem literatüre geçmiş ve Aziz Sancar’ın alakalı makalesi 1000’in üzerinde atıf almış. Ayrıca Maxicell terimi Oxford Biyokimya ve Moleküler Biyoloji Sözlüğü’ne de girmiş.
Fotoliyaz Enzimi ile İlgili Keşifleri
Aziz Sancar Teksas Üniversitesi’ndeki doktora çalışması sırasında, bakterilerde UV (morötesi) ışımadan hasar görmüş DNA’yı onaran fotoliyaz enzimini kodlayan geni klonlamayı, yani genomdan ayrı olarak elde etmeyi, bunun bunun yanında bakterinin bu enzimi fazladan üretmesini sağlamayı başardı. Lakin ardından bu çalışmayı rafa kaldırmak zorunda kaldı. Yıllar sonra bu enzime geri döndü ve bakterideki fotoliyazın DNA’yı onarma mekanizmasını açıklığa kavuşturdu.
Ayrıca fotoliyazın insanda bulunan bir karşılığının, kirkadyan saati adı verilen biyolojik vücut saatinin işlemesinde rol oynadığının gösterilmesine yardım etti.
Nükleotid Kesip Çıkarma Onarım Mekanizmasını Aydınlatması
Bu, Aziz Sancar’a kendi deyişiyle “en büyük tatminiyeti ve bazı zamanlarda bulduğu sükûneti hissettiren” buluşlarından biri. Bu onarım mekanizması 1964 senesinde tespit edilmesine rağmen ayrıntı kısmı bir türlü çözülememişti.
Çalışmasına önce bakterilerle başlayan Sancar bu enzimin, bakteri DNA’sındaki hasarlı nükleotidleri çıkarırken bu nükleotidlerin etrafındaki 12 nükleotidi de kesip attığını keşfetti. Sancar bu onarımın insanlarda gerçekleşen versiyonunu da araştırdı. İnsanlarda durum biraz daha karışıktı. Aziz Sancar geliştirdiği bir testle, insanlarda DNA’daki hasarlı nükleotidlerin etrafındaki 27 nükleotidin nasıl kesilip atıldığını ve “doğru” nükleotidlerin bu boşluğa nasıl yerleştirildiğini buldu. Bu mekanizmanın 16 gen aracılığıyla sentezlenen 16 protein ile işlediğini keşfetti. Aziz Sancar Nobel Ödülü’ne özellikle bu husustaki başarılarından dolayı layık görüldü. Sancar bunun bunun yanında 2015 Mayıs ayında ekibiyle birlikte insan genomundaki DNA onarım genlerinin bütün bir haritasını yayımladı.
Transkripsiyona Bağlı DNA Onarım Mekanizmasını Açıklaması
Aziz Sancar “biyokimyası güzel, verileri güzel, sunuşu güzel” diye tanımladığı keşfi için bunun yanı sıra “Yunus Emre destanım” diyor. DNA’daki hasar onarılırken, örneğin protein sentezlenen bölüm protein sentezlenmeyen bölüme göre daha etkin ve bi hayli hızlı onarılır. Bu bilinen bir şeydi, fakat mekanizması çözülememişti. Transkripsiyon, bir proteinin sentezlenme sürecinde RNA adlı aracı molekülün, proteinin genindeki koda uygun olarak sentezlenmesidir.
Böylelikle genin bilgisi RNA’ya aktarılmış olur. Protein de RNA’daki koda göre sentezlenir. Sancar ve asistanı transkripsiyona bağlı DNA onarımına başlayan enzimi saflaştırıp mekanizmasını çözerek tüm mekanizmayı tek bir makalede açıkladı.
Protein-DNA Bağlanmasında Moleküler Arabulucuyu Keşfetmesi
Aziz Sancar moleküler biyolojinin en temel konularından birisi olan protein-DNA bağlanması hususunda yaptığı araştırmalar neticesinde bilime bir katkı daha yapmış ve “moleküler arabulucu protein” kavramını literatüre sokmuş. Sancar proteinlerin vücutta DNA’ya bağlanabildiğini fakat bunun laboratuvar koşullarında, bir deney tüpünde gerçekleşmediğini görmüş. Bunun üzerine proteinin DNA’ya bağlanması için aslında devreye başka bir proteinin girmesi gerektiğini fark etmiş ve bu proteine de “moleküler arabulucu” adını vermiş. Moleküler arabulucu proteinler, DNA’ya bağlanacak olan proteinin üç boyutlu yapısında değişiklik yaparak DNA’ya bağlanmasını ve böylece yarı-kararlı bir DNA-protein kompleksinin oluşmasını sağlıyor. Bağlanmanın gerçekleşmesinin ardından arabulucu protein bu kompleksten ayrılıyor.
Kriptokrom ve Biyolojik Saat Konusundaki Keşifleri
1996 senesinin Mayıs ayında Sancar Türkiye’den ABD’ye giderken uçaktaki bir dergide jet lag ile ilgili bir makale okudu. Bu makale bilime yapacağı mühim altıncı katkının habercisiydi. Pek çok canlıda bulunan 24 saatlik bir iç saat olan biyolojik saat, insan vücudundaki çeşitli metabolik hadiselerin düzenlenmesinde rol oynuyor. Sancar makaleyi okuduğunda insanda DNA onarımı etkinliği göstermeyen fotoliyaz benzeri genleri düşündü. Bakterideki fotoliyaz enzimi ışıktan etkilenen özellikte olduğu için aklına insanda fotoliyaz benzeri genlerle kodlanan proteinlerin, günışığı döngüsüyle uyumlu biyolojik saatimiz ile ilişkisi olabileceği düşüncesi geldi.
O sıralarda yalnızca tek bir biyolojik saat geninin varlığı bilinmektedu. Sancar fotoliyaz benzeri bu gene kriptokrom (CRY) adını verdi. Bu husustaki ilk makalesi yalnızca hipotez olarak yayımlandı. Sıra bu hipotezi ispatlamaktaydı. CRY1 ve CRY2 genlerinde mutasyon oluşturduğunda biyolojik saatin bozulduğunu gözlemledi. Ardından bu hususta çalışan başka araştırmacılar da başka biyolojik saat genleri keşfetti. Biyolojik saatle alakalı bu keşfi Aziz Sancar’a 1998 senesinde Science dergisinin yılın molekülü müsabakasında ikincilik kazandırdı.
